مطلبی در مورد:

گل‌فشانها (Mud Volcanose)

گِل‌فِشان انباشته‌اي مخروطي شكل از سنگ و گل هستند كه بوسيله گازهاي ولكانيك به سطح زمين رانده مي‌شوند همين پديده مي‌تواند بوسيله گازهاي نفتي در حال فرار صورت گيرد. گاهي نيز به توده‌هاي مخروطي گلي اطلاق شده است كه بيرونزدگي آنها حاصل پديده‌هايي غير از آنچه ذكر شده بوده و ممكن است ماحصل آبگيري لايه‌هاي رسي باشد ولي آنچه كه در اين مقوله مورد نظر ما است گل‌فشانهايي است كه از حركت انفجاري گازهاي نفتي حاصل مي‌آيند.


   گل‌فشانها بي‌شباهت به گنبدهاي نمكي نيستند و گاهي همراه آنها ديده مي‌شوند و شايد بتوان آنها را گنبدهاي رسي ناميد. نحوه عملكرد بدين صورت است كه لايه‌هاي رسي بوسيله آب و گاز شارژ شده و بالاخره ايجاد يك تنش عمودي از پايين به بالا مي‌نمايند. اين تنش زمانيكه بتواند به فشار ليتواستاتيك فائق آيد در طبقات فوقاني ايجاد كمانش، و اگر فشار زياد باشد آنها را بريده و گاهي با صداي انفجار گونه به سطح زمين مي‌رسند و ايجاد مخروط گل‌فشان را مي‌نمايند. معمولاً‌ اين پديده بيشتر در مناطقي اتفاق مي‌افتد كه طبقات هنوز تحت تراكم قرار داشته و رديف‌هاي ضخيم و ضعيف رسوبات تخريبي ترشيري وجود دارد.
   خواص گل‌فشانها مشابه خواص تاقديسهايي است كه بعلت دياپيريسم نمك به وجود آمده‌اند ولي فرم خود را بهتر از آن تاقديس‌ها حفظ مي‌كنند، چه رسوبات رسي محلول نمي‌شوند ولي نمك حل شده و لذا آثار لايه‌اي بودن و طبقات در گل‌فشانها بهتر بجاي مي‌ماند. از سوي ديگر گاهي رسها واجد سنگواره‌هاي ذره‌بيني نيز هستند

  گل‌فشانها را مي‌توان با خواص زير از ساير ساختارها تشخيص و تفكيك نمود.
   الف: در مركز چين با شيب زياد طبقات همراه است كه بسوي جوانب شيب طبقات آرام مي‌شود.
   ب: داراي عدم تقارن ضعيف و عدم تشابه يالها.
   ج: فاقد هر گونه جهت و يا نشانه‌اي از برگشتي يالها.
   د: خردشدگي و بريده‌شدگي با سطوح لغزش در طبقات رسي قابل تشخيص است.
   هـ : بريده‌شدگي گنبد با دايك‌هاي رسي.
   و: وجود سنگواره‌هاي ذره‌بيني بيانگر سنين قاعده لايه رسي اصلي و حتي زير آن تا رسوبات جوانتر.

 گل‌فشانها در جمهوري آذربايجان بخوبي مطالعه شده‌اند در آن نواحي گل‌فشانها داراي بلندي يك تا دو متر از سطح زمين هستند و بلندترين آنها گل‌فشان ديانيزداغ (Dyaniz Dagh) است كه ارتفاع آن به 500 متر از منطقه اطراف مي‌رسد موادي كه از دهانه اين گل‌فشانها خارج مي‌شود بنام برش گلي (Mud berccia) خوانده مي‌شود كه بصورت مايع غليظ به سطح مي‌رسند و برنگ خاكستري تا زرد ديده مي‌شوند گاهي پس از رسيدن به سطح رنگشان تغيير مي‌نمايد. معمولاً اين بش گلي بهمراه گازها به سطح مي‌آيند. مقدار گاز همراه در اين گل‌فشانها در طي دوران فعاليت و دوران ركود متفاوت است. V.Sokolov و F.G. Dadashev مقدار گاز خارج شده از گل‌فشانهاي جمهوري آذربايجان را در طي دوران‌ آرامش حدود 20 تا 30 مليون متر‌مكعب در سال برآورد كرده‌اند كه با مقدار گاز خروجي دوران فعاليت متفاوت است. مثلاً در گل‌فشان Dashgil جمهوري آذربايجان كه بوسيله S.A.Kocalesky در سال 1930 بررسي شد مقدار گاز خروجي تا 40 هزار مترمكعب در روز برآورد شده است.
   معمولاً در هنگام فوران، گازها مشتعل مي‌شوند و حدس زده مي‌شود كه در اين زمان ناگهان نزديك به 500 ميليون مترمكعب گاز از دهانه گل‌فشان خارج مي‌شود . فعاليت اين گل‌فشانها دوره‌اي است و زمان دقيقي براي آنها نمي‌توان تعيين نمود.حجم نهايي ساليانه گاز گسيل شده توسط همه گل فشان ها در آذربايجان 20 ميليون مترمکعب در سال برآورد شده است. در سال 1964 گل فشان "Turaghayi" شعله هايي ايجاد کرد که چندين سال سوختن آن به طول انجاميد و 500 ميليون مترمکعب گاز از آن آزاد گرديد.
   گل فشان هاي آذربايجان معمولا خارج از مراکز جمعيتي، به طور ناگهاني و در زمان کوتاهي اتفاق مي افتند. به همين دليل مشاهده آن ها از ابتدا تا انتها ميسر نمي گردد. به استثناي گل فشان "Lokbatan" که توسط دانشکده علوم موسسه زمين شناسي آذربايجان مطالعه گرديد و فوران آن بيشتر از 20 ساعت به طول انجاميد. Lokbatan نام منطقه اي واقع در 15 کيلومتري جنوب باکو است که در زمان هاي گذشته به علت وجود گل، شتر ها در آن غرق شده اند.
   گل فشان هاي آذربايجان در اندازه و شکلشان تنوع دارند، اما بيشتر گل فشان هاي اين کشور مخروط کوچک يا منفذ خروج گل دارند. اين مخروط هاي کوچک جالب بوده و حتي منظره زيبايي دارند و گل سرد، آب و گاز به بيرون مي ريزند. در اين گل ها خواص درماني (يد، برم، کلسيم، منيزيم، اسيدهاي ارگانيک و هيدروکربن هاي آروماتيک) گزارش شده است. اين محلول گلي ماده سمي قابل توجه اي ندارد.
   گل فشان ها اثري جاويدان و بي همتا هستند که نياز به محافظت دارند و تاکنون در مورد 23 گل فشان در آذربايجان اين محافظت انجام گرفته است.

 

آتش حاصل از گل فشان Lokbatan در باکوي آذربايجان که به صورت خودسوز در حال احتراق است

 منشا گل فشان ها
   اما چه چيز يک گل فشان را به وجود مي آورد؟ همان طور که اشاره گرديد، زمين شناسان در مورد ايجاد يک گل فشان نظرات مختلفي دارند. برخي آن را مربوط به روندهاي خاص زمين شناسي دانسته و علت به وجود آمدن آن را عامل فرورانش و ساير فشارهاي ناشي از حرکات تکتونيکي مي دانند. عده اي ديگري نيز گل فشان ها را از پي آمدهاي بعدي آتشفشان ها مي دانند. برخي نيز آن را به عواملي مثل زمين لرزه و تغييرات فشار لايه ها نسبت مي دهند، اما جالب اين جاست که همگي در يک مورد هم عقيده هستند و آن اين که عامل اصلي بالا آمدن گل فشان به سطح زمين گازهاي موجود در تله هاي نفتي اعماق زمين هستند و گل فشان ها در مناطق داراي رسوبات جوان و درمناطق ضعيف مثل امتداد گسل ها به وجود آمده و به سطح زمين رسيده اند.


   در هر حال گل فشان ها بيشتر به خاطر فشار گازهاي هيدروکربني و يا احتمالا بخار آبي که از اعماق زمين به سطح صعود مي کند، تشکيل مي شوند. گازهايي مثل متان ضمن صعود و عبور از لايه هاي سست سنگي و اشباع آب، آن ها را يه صورت گل درآورده، با خود به سطح زمين حمل مي کنند. گل فشان ها را بر اساس دمايشان به دو گروه گل فشان سرد و گل فشان گرم تقسيم مي کنند.
   به نظر مي رسد که منشا تشکيل گل فشان ها در سواحل شمالي درياي عمان، حرکت صفحه اقيانوسي درياي عمان به زير صفحه قاره اي ايران باشد.
   درباره منشا گل فشان هاي ايران نيز نظريات مختلف و متعدد بيان شده است .آن چه مسلم است تشکيل کليه گل فشان هاي موجود در مناطق مختلف کشور و به خصوص استان سيستان و بلوچستان را نمي توان بر اساس يک نظريه واحد توضيح داد و بيان نمود.
   همان طور که در بالا اشاره شد، منشا تکتونيکي، عوارض بعدي آتشفشان ها و فشار گازهاي هيدرو کربن و يا احتمالا بخار آبي که از اعماق زمين به طرف سطح صعود مي کنند همه از عوامل تشکيل گل فشان ها دانسته شده اند. يعني گازهاي مذبور در ضمن صعود و عبور از لايه هاي سست سنگي و اشباع از آب آن ها را به صورت گل درآورده و با خود به سطح زمين منتقل مي نمايد. به هر حال گل فشان ها عارضه هاي طبيعي و مخروطي شکلي هستند از جنس گل که همراه با خروج گازهايي از درون زمين در سطح زمين تشکيل مي شوند.
   اين مواد گل (رس) در طي فرايندهاي رسوب گذاري در فعاليت هاي گذشته حوضه رسوبي در لابه لاي لايه هاي غير قابل نفوذ در عمق کم گذاشته شده اند.
  

گل فشان کوچک با حدود 40 سانتي متر ارتفاع و داراي منشا هيدروترمال

یکی از گل‌فشانهای کشور آذربايجان   

لايه بالايي و لايه زيرين رس اگر غير قابل نفوذ باشد، آب (چه آب زير زميني در حال صعود به بالا و چه آب فرو رو باران ها يا آب هاي جاري سطحي که به اعماق فرو مي روند) نتوانسته به لايه رس محصور شده برسد. حال بر اثر حوادث مختلف مثلا تکان ها و فعاليت هاي تکتونيکي اگر لايه هاي نفوذ ناپذير بالا و زير بشکنند و يا بر اثر فعاليت هاي هوازدگي و تخريب و حمل و نقل بخش هايي از لايه نفوذ ناپذير بالا تخريب شود در اين صورت از اين طرق آب هاي سطحي يا آب هاي در حال صعود زيرزميني به لايه رس مي رسد .رس اين خاصيت را دارد که آب گيري نمايد.
   رس ها بر اثر آب گيري افز ايش حجم مي يابند در نتيجه اگر در لابلاي لايه هايي غير قابل نفوذ محصور شده باشند بايد راهي براي خروج از لايه ها تحت فشار ناشي از افزايش حجم يافته تا با خارج شدن از لايه هاي محصور کننده و ريختن در سطح زمين حجم مقدار ماده رس آبگيري نموده دفن شده کاهش يافته در نتيجه فشار حاصل از افزايش حجم کاهش يافته و پايداري نسبي ايجاد گردد .البته اين عمل با ادامه تدريجي آب گيري و افزايش حجم و در نتيجه افزايش فشار به صورت مداوم ادامه مي يابد و گل حاصل از افزايش حجم به طور دائم به بالا مي آيد و در سطح زمين جاري و گل فشان را به وجود مي آورد.
   با اين همه نمي توان منشا و تشکيل کليه گل فشان ها را يکسان توضيح داد و هر منطقه گل فشاني ساختار و شرايط خاص خود را دارد.

تصوير ماهواره اي يک گل فشان و مناطق مجاور در منطقه Sidoarjo، شرق جاوا

تصوير خانه هايي که بر اثر سيل حاصل از گل فشان تخريب شده اند

 

 فوارة گل فشان فواره آب، بخار و گل مي‌باشد كه به وسيله گازهاي ولكانيك به سطح زمين رانده مي‌شوند و در زمان انفجار گل فشان از دهانه جرياني از گل و گاز به بيرون پرتاب مي‌شود. همين پديده مي تواند به وسيله گازهاي نفتي در حال فرار صورت گيرد.

گاهي نيز به توده‌هاي مخروطي گلي اطلاق شده است كه بيرون زدگي آن ها حاصل آب گيري لايه‌هاي رسي باشد. گل فشان ها بي‌شباهت به گنبدهاي نمكي نيستند و گاهي همراه آن ها ديده مي‌شوند و شايد بتوان آن ها را گنبدهاي رسي ناميد. نحوه عملكرد بدين صورت است كه لايه‌هاي رسي به وسيله آب و گاز شارژ شده و ايجاد يك تنش عمودي از پايين به بالا مي‌كند.

 

 اين تنش زماني كه بتواند به فشار ليتوساتيك غلبه كند در طبقات بالايي ايجاد كمانش، و اگر فشار زياد باشد آن ها را بريده وگاهي با صداي انفجارگونه به سطح زمين مي‌رسند و ايجاد مخروط گل فشان را مي‌نمايند. معمولاً اين پديده بيشتر در مناطقي اتفاق مي‌افتد كه طبقات هنوز تحت تراكم قرار داشته و رديف‌هاي ضخيم و ضعيف رسوبات تخريبي ترشياري وجود دارد. در رسوبات توربيدايتي به علت ته نشست سريع مواد و خروج بعدي آب از لابه لاي ذرات باعث تشكيل آتش فشان گلي در سطح رسوبات مي شود. فوران گل در بعضي موارد بسيار آرام است ولي در پاره‌اي حالات، خروج مواد به صورت فوران شديد است و مقدار زيادي لجن به هوا پرتاب مي‌شود. در حالي که لجن هاي خارج شده خيلي سيال باشند، مخروط تشکيل نمي‌شود و اين مواد به سهولت پخش مي‌شوند.


   زمين شناسان در مورد زايش يك گل فشان (لحظه تولد آن در اعماق زمين) چندان متفق‌القول نيستند. برخي آن را پيامد روندهاي خاص زمين‌شناسي مي‌دانند و عده‌اي آن را به عوامل ديگري نظير وقوع زمين لزره و تغييرات فشار لايه‌هاي مرتبط مي‌دانند اما همگي آن ها در يك نكته اتفاق نظر دارند كه عامل اصل بالا آورنده گل فشان به سطح زمين گازهاي موجود در تله‌هاي نفتي اعماق زمين هستند و نيز اين نكته كه گل فشان ها در مناطق داراي رسوبات جوان (جوان درمقياس زمين‌شناسي يعني حدود20-10 ميليون سال) و در نقاط ضعيف "مثلاً امتداد گسل‌ها" به وجود آمده و به سطح زمين مي‌رسند. گل فشان، مخروطي در سطوح زمين يا كف دريا ايجاد مي‌كنند. گاهي مي‌توان قطعات سنگي با قطر 1 تا 2 متر را در مواد پرتابي يافت. دودكش لوله باريك و يا نسبتاً‌ عريض گل فشان به سمت پايين شبيه قيف برگشته است كه از حوضچه پايين (درون زمين) تغذيه مي‌كند. حوضچه گل فشان دره‌اي حاوي گل فشان هاي متعدد مي‌باشد. زماني كه سه بخش سازنده گل فشان آب، گاز و نفت شروع به تراكم نمايد، به علت تحرك بيشتر گاز و آب خيلي سريع به هسته گسل هجوم مي‌آورد. آب سنگ هاي هسته چين را نرم كرده و بر اثر نفوذ گاز آب به سمت بالا حركت كرده و از قسمت بالايي ساختمان هاي دياپيري به صورت چشمه‌هاي گاز خارج مي‌شود. اگر هم گاز زياد باشد امكان خارج شدن، به بيرون نداشته و در هسته به مقادير زيادي تراكم مي‌يابد به همين علت فشار حاصل در هسته چين به مقدار خيلي زياد بالا مي‌رود. بر اثر انفجار گاز نيروي كششي حاصل مي‌شود. فوران قوي باعث خروج مواد به سمت بيرون شده و قطعه سنگ هاي هسته و بخش هاي مجاور در اثر انفجار به بيرون مي‌ريزد. در اغلب گل فشان ها انفجار با به وجود آمدن شعله گاز تا ارتفاع 300 متر و يا بيشتر همراه بوده و با زبانه‌هاي گل همراه هستند.
   گازهاي متصاعد در گل فشان ها اختلافي با ذخاير نفتي همراهشان نداشته و شامل متان CH4 (بين 85 تا 89 درصد)، دي اکسيد کربن CO2 (حداكثر تا 10 درصد) و CON2 مي باشد. مايعات همراه گل بيشتر آب و گاه شامل مواد اسيدي، آب شور و يا سيالات هيدروكربني است.
   گل فشان ها بر خلاف گفته بعضي از راهنمايان تورهاي طبيعت در ايران كه فقط در ايران ديده مي شوند، در كشورهاي ديگر مانند جنوب شرق اكراين، سيسيل در ايتاليا، آذربايجان، اطراف درياي سياه، پاكستان، منطقه ژينگ جيان در چين، اندونزي، هندوستان، آمريكا، ونزوئلا و منطقه آمريكاي مركزي وجود دارد.

 

اهميت و کاربرد گل فشان ها:
   1- وجود اين پديده مورفولوژيکي در هر منطقه نشانه فعاليت تکتونيکي آن منطقه بوده است. بنابراين احتمال زلزله خفيف و گسل خوردگي وجود داشته که اين امر بايد در احداث سازه هاي ثابت و سکونت گاه هاي استاني لحاظ شود.
   2- ترکيبات بعضي گل فشان ها تا حدي مشخص کننده وضعيت دروني زمين از لحاظ وجود منابع آب و نفت و ساير مشتقات هيدروکربوري مي باشد.
   گل فشان هاي ايران اکثراْ در جلگه ساحلي درياي عمان در جنوب استان سيستان و بلوچستان و هرمزگان واقع شده اند. تعدادي از آن ها فعال بوده و فعاليت آن ها در فصول مختلف سال با تغييراتي همراه است، به طوري که گاهي يک گل فشان فعال غيرفعال مي شود و بالعکس.
   وجود گل فشان ها موار د استفاده متعدد و گوناگون دارد:


   
   1-ازديدگاه مطالعات زمين شناسي:
   وجود گل فشان ها در خشکي نشانه يک زون ضعيف يا زون گسله مي باشد. وجود گل فشان ها در هر منطقه نشانه بارزي از فعاليت هاي تکتونيکي جوان در منطقه مي باشد. يعني منطقه از نظر تکتونيک و نئوتکتونيک فعال بوده و احتمال زلزله نسبتا خفيف؛ گسل خوردگي و ... زياد بوده و در هنگام ساخت و ساز سازه هاي ثابت و بزرگ و ماندگار و لرزان همچون نيروگاه هاي توليد برق و يا کارخانه هاي پتروشيمي و ... بايد به اين مسئله توجه نمود.
   تشکيل گل فشان ها در ارتباط با آتشفشان ها و نواحي فرورانش بوده پس و جود گل فشان در يک منطقه و فعاليت آن در طول زمان مي تواند نشانه سابداکشن (فرورانش) در منطقه بوده و ثانيا وجود گل فشان ها در يک منطقه نشان مي دهد که در آن منطقه فعاليت هاي آتشفشاني (فعال، نيمه فعال، غير فعال) وجود داشته و بايد منتظر گسترش اين گونه فعاليت ها در منطقه بود.
  

 2- ازديدگاه اقتصادي:
   گل فشان ها مي توانند تا حدي معرف وضعيت دروني زمين در منطقه مورد فعاليت داشته و نشان دهنده وجود منابع آب هاي زير زميني،گازهاي هيدروکربن و نفت باشد.
   در برخي از گل فشان ها قطرات نفت که سبک تر از آب هستند بر روي سطح آب و گل جوش آن از دهانه گل فشان خارج مي شوند اين مورد در گل فشان سنرمبرسوبان گزارش شده است. اين گل اگر با دست لمس شود بر خلاف گل لمس شده در ساير گل فشان ها که چسبنده و لغزنده است در اين گل فشان به دليل نفت لمس چرب را به خوبي از خود نشان مي دهد و بوي نفت از گل به مشام مي رسد.
   برخي از گل فشان ها بوي لجن و گوگرد از آن ها متصاعد شده که بوي لجن مربوط به فعاليت هاي حياتي و تجزيه مواد آلي موجود در لابلاي لايه هاي رس و يا ساير لايه هاي موجود در منطقه بوده و بوي گوگرد نيز مربوط به مواد گوگردي موجود در آب منطقه است. چنان چه در گل فشان هاي اطراف پزم بوي ماندگي و لجن همراه با گازهاي هيدروکربن (متان) به راحتي به مشام رسيده و حتي در برخي از ايام اين گازها با کبريت مشتعل مي گردند.
   در گل فشان پير گل وجود ترکيبات زرد گوگردي باعث شده است که رنگ گل خشک شده و گل فشان زرد و نارنجي شده که حکايت از وجود گوگرد فراوان در منطقه داشته و اين هم راستا با وجود فعاليت هاي گوگردي در اطراف تفتان است.
   پف کردگي زمين هاي پايين دست گل فشان ها ارتباط گل فشان ها با آب هاي شور مي باشد که پس از تبخير و خشک شدن آب گل هاي خارج شده از گل فشان، گل خشک شده به صورت پف کرده و نمک زارهاي کويري ديده مي شود. نمونه اي از اين پديده در گل فشان عين (10 کيلومتري جاده کهير- زرآباد) ديده مي شود.


   
   3- ازنظر بهداشتي:
   گل موجود در گل فشان ها از نظر بهداشتي استفاده هاي دارويي متعدد داشته و در درمان بيماري هاي مختلف همچون دردهاي رماتيسمي، کوفتگي و خستگي عضلاني بسيار موثر است.


   ضمنا گل فشان ها در درمان بيماري هاي پوستي و قارچي انسان و حيوان موثر بوده و حتي برخي از اهالي اطراف گل فشان پيرگل معتقدند که استراحت چند دقيقه اي در گل گل فشان در رشد موهاي سر و پرپشتي موي سر نيز موثر است .گل فشان باعث خنکي بدن و از بين بردن گرمي شده و باعث شادابي و نشاط استفاده کنندگان از گل در گل فشان ها مي گردد.

علل پيدايش گل فشان هاي ايران:
   اهالي محل در مورد اين پديده چندين باور را مطرح مي كنند و بر اساس اعتقادات خود نام هايي را نيز براي گل فشان به كار مي برند. به نظر آن ها گل فشان پديده اي طبيعي است كه با دريا در ارتباط بوده و به هنگام بالا آمدن آب دريا (مد) به ويژه در فصل تابستان، فعاليت آن به حداكثر مي رسد، از اين رو به آن ناف زمين يا ناف دريا نيز مي گويند. عده اي بر اين باورند كه فعاليت اين پديده به كشش و جاذبه اجرام سماوي به خصوص ماه وابسته است. بر اين اساس معتقدند كه فعاليت آن در ابتداي ماه و نيمه ماه قمري (ماه نو، بدر) بيشتر مي شود. هر چند اين نظريه كمتر به حقيقت نزديك است اما به طور كل هم قابل رد نيست. گروهي نيز بر اين عقيده اند كه فعاليت اين پديده پس از بارندگي ها ي شديد زيادي مِي شود، لذا ممكن است از آب ناشي از سيلاب ها، فعال شود. اما بايد گفت كه از نظر علمي، وجود گل فشان ها در هر منطقه اول نشانه بارزي از فعاليت هاي تكتونيكي بوده و ثانيا اغلب به لايه هاي سنگي داراي ذخاير نفت و يا ديگر انواع هيدروكربور بستگي دارد. فشار گازهاي حاصل از اين لايه و ذخاير آن ها موجب مي شود كه سنگ هاي رسي و مارني كف و تحتاني، كه توسط آب هاي زير زميني اشباع و نرم شده و يا به صورت گل در آمده اند به خارج پرتاب شوند و از اين طريق دهانه هايي گاهاً بسيار بزرگ شبيه به دهانه هاي آتشفشان (شبه كراتر يا كراترگون) به وجود مي آيند.

  مناطق گل فشاني ايران
   درحال حاضر برخي از گل فشان هاي ايران خاموش و يا غيرفعال هستند و برخي ديگر فعال بوده و داراي فعاليت متناوبي هستند. در فصول بارندگي، فعاليت آن ها بيشتر مي شود، اما گل آن ها رقيق تر و سيال تر بوده و به صورت سر ريز جاري مي شود. در فصول خشك تر فعاليت آن ها كمتر است و در عوض گل غليظ تر و به حالت انفجاري تر بيرون مي ريزد.
   در قله اين مخروط ها و داخل كراتر آن ها، دهانه هاي متعددي با قطر چند سانتي متر وجود دارد كه به طور متناوب ازآن ها گل خاكستري يا كمي متمايل به سبز خارج شده و به سوي دامنه ها سرازير مي گردد. تناوب بيرون ريزي و فوران گل ها در طي زمان، يك ساختمان چند لايه اي را در مخروط ها و زمين هاي مجاور پديده آورده است. اين لايه ها داراي ساختمان فلسي يا پولكي هستند و با يكديگر همپوشاني دارند. به گونه اي كه جديد ترين لايه در رو و در راس مخروط قرار گرفته و قديمي ترين لايه نيز به رنگ روشن است. همچنين گاهي جريان گل غليظ در دامنه مخروط نقوش مينياتوري همانند گچ بري هاي قرنيز شكل را پديد مي آورد. با گذشت زمان و فرا رسيدن مرحله پيري گل فشان، فاصله و تناوب فعاليت هاي آن كمتر مي شود و غلظت گل آن افزايش مي يابد. در نتيجه گسترش افقي مخروط كاهش يافته و به ارتفاع آن افزوده مي شود.
   از آن پس زمان خاموشي و مرگ گل فشان فرا مي رسد و فرسايش بر آن غالب مي گردد. عمل فرسايش در برخي موارد منجر به محو كامل گل فشان مي گردد و اثري از آن بر جاي نمي گذارد. اهالي محل در مورد اين پديده چندين باور را مطرح مي كنند و بر اساس اعتقادات خود نام هايي را نيز براي گل فشان به كار مي برند.


   بخش اعظمي از گل فشان هاي ايران در منطقه اي واقع در کرانه ي درياي عمان در استان سيستان و بلوچستان قرار گرفته است. بسياري از چشمه هاي اين منطقه حاوي گاز محتوي هيدروکربن هاي سبک مثل متان، اتان و پروپان است که با مقدار کمي گاز H2S همراه مي باشد.
   مناطق عمده گسترش گل فشان هاي ايران، منحصر به سواحل پست شمالي و جنوبي كشور بوده و به طور كلي در دو ناحيه زير مشهود اند:
   - گل فشان هاي واقع در استپ هاي تركمن صحرا، درشرق درياي مازندران
   - گل فشان هاي سواحل درياي عمان درحد فاصل ميناب تا بندر گواتر

تصويري از گل فشان پيرگل

دورنمايي از گل فشان تنگ واقع در روستاي کهير

گل فشان هاي کرانه خزر

گل فشان های استان گلستان

نمايي از گل فشان گميشان و بندر ترکمن

   گل فشان اينچه يکي ديگر از گل فشان هاي دشت گرگان در 26 كيلومتري شمال آق قلا

 

كشف گل فشان در سطح مريخ 


   دکتر عباس کنگي، عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد شاهرود و پژوهشگر زمين شناسي سياره اي، موفق به کشف پديده گل فشان به جا مانده از فعاليت‌هاي آتشفشاني در سطح سياره مريخ شد.
   يافته هاي جالب توجه اين محقق ايراني که به گفته وي احتمالا نخستين گزارش علمي از وجود گل فشان در سطح سياره سرخ است در قالب مقاله اي در شماره ماه مه 2007 مجله علمي معتبر (ACTA ASTRONAUTICA (Elsevier - مجله آکادمي بين المللي کيهان نوردي- ارائه شده است.
   اثبات اين کشف مبني بر فعاليت گل فشان ها در سطح مريخ که با بررسي يکي از آتشفشان هاي باستاني مريخ موسوم به Hecate Tholus و با بهره گيري از اطلاعات حاصل از فضاپيمايي مارس اکسپرس ناسا حاصل شده مي تواند فصل جديدي در کاوش ها در سياره مريخ بگشايد چرا که با توجه به آن چه در نمونه هاي مشابه زمين مشاهده شده، گل فشان ها از محل هاي داراي پتانسيل حيات فسيل شده در سطح سياره سرخ مي باشند.
   وي با بيان اين که چون مطالعه بر روي مريخ به صورت غير مستقيم انجام مي شود، در بيشتر موارد آن را با مدل‌هاي زميني تطبيق مي دهند، تصريح كرد: مطالعه حيات بر روي سياره مريخ به دو صورت جستجوي حيات زنده و موجودات فسيل شده انجام مي شود. وجود حيات زنده در مورد مريخ منتفي مي باشد، اما دانشمندان به دنبال شناسايي مناطقي هستند، كه آثاري از حيات گذشته در آن جا مشاهده مي شود. اثبات فعاليت گل فشان ها در سطح مريخ مي تواند به عنوان يکي ديگر از محل هاي داراي پتانسيل حيات فسيل شده در سطح سياره باشد.
   به عبارت ديگر ارگانيسم هاي گرما دوست، با سوخت و سازهاي متنوع، توانايي زندگي در شرايط نامناسب را دارند و مي توانند از تركيبات آهن و ديگر منابع انرژي موجود در محيط بهرمند شوند. بنابراين مي توان پيش بيني كرد مجموعه هاي حياتي در داخل رسوبات گل مانند حاشيه آتشفشان هکاتيس تالوس بر سطح مريخ به صورت مجموعه هاي ميكروبي، در شكل استروماتوليت و ميكرو فسيل ها قابل دسترسي باشد.
   به گفته کنگي هر روز هزاران تصوير و طيف‌هاي نوري توسط فضاپيماها مستقر در مدار مريخ تهيه و به زمين ارسال مي گردد. در چنين شرايطي با وجود فاصله بيش از 55 ميليون كيلومتري مريخ از زمين مي توان به کمک تکنيک هاي سنجش از دور علاوه بر بررسي ساختمان هاي زمين شناسي سطح سياره، خصوصيات مغناطيسي، جنس سنگ ها، درجه حرارت و ديگر خصوصيات مورد نياز را به دست آورد.
   آخرين فعاليت آتشفشاني كه در مريخ اتفاق افتاده مربوط به 20 ميليون سال پيش است و پديده گل فشان در آتشفشان هکاتيس تالوس جزو فعاليت‌هاي جديد سياره محسوب مي‌شود.
   تا سال 1997 تصاوير تهيه شده از سطح مريخ داراي قدرت تفکيک پايين بود. بنابراين شناسايي بسياري از ساختمان هاي زمين شناسي از جمله گل فشان ها در سطح سياره ممکن نبود؛ بنابراين، بحث وجود گل فشان ها در مريخ حداکثر در حد گمانه زني و طرح سوال بود.
   از سال 1997 تا 2001 فضاپيما Global Surveyor در مدار مريخ مستقر شد و سطح سياره به صورت دقيق نقشه برداري شد. با استقرار فضا پيما مارس اکسپرس در سال 2003 در مدار مريخ تصاوير با رزلوشن بالا از بخش هاي مختلف سياره تهيه شد و دور جديدي از تحقيقات در سطح اين سياره آغاز شد. 

منبع: پایگاه ملی داده های علوم زمین و ناسا و سایت گل فشانهای ایران